Enigma filmske naracije

Tokom beogradskog sajma knjige pojavila se iz štampe kapitalna knjiga američkog teoretičara filma i kritičara Dejvida Bordvela ‘‘Naracija u igranom filmu“ (422 str. velikog, dvostubačnog formata, izdanje Filmskog centra Srbije). U okviru zvaničnog sajamskog programa priređena je promocija ove dragocene knjige. Najava događaja bilo je na sve strane, izdavač se sam potrudio da na nekoliko stotina e-mail adresa pošalje pozivnice, ali u dvorani se pojavilo tik desetak osoba. Sva sreća, knjiga je opstala, ušla u nekoliko viđenih, privatnih knjižara što je ostalo od nekad džinovske knjižarske ponude u metropoli.

 

Knjige koje se bave istorijom, teorijom i kritičkim tumačenjem filma retko se objavljuju; to nisu komercijalna, brza hit-izdanja, već su okrenuta radoznalijim, biranijim čitateljima. Današnji pompezno nazvani Filmski centar Srbije nekada se zvao Institut za film i, zahvaljujući legendarnom teoretičaru i profesoru filma dr. Dušanu Stojanoviću, objavio je do početka devedesetih pedesetak kapitalnih knjiga o filmu, među kojima su kultna tetralogija najboljeg francuskog kritičara, duhovnog oca francuskog Novog vala Andrea Bazina ‘‘Šta je film“, potom dragocene knjige Petera Wollena, Cristiana Metza, Jeana Mitryja, Marcela Martina…

 

Uz to, neprekidno je postojao filmski časopis ‘‘Filmske sveske“ (namerno je preuzet naslov legendarnog Bazinovog časopisa, iz kojeg su se ispilili Godard, Rohmer, Chabrol, Truffault, Rivette i sve ono što je do danas ostalo neprevaziđeno kao trajni doprinos razumevanju filmske umetnosti).

Knjige koje se bave istorijom, teorijom i kritičkim tumačenjem filma retko se objavljuju; to nisu komercijalna, brza hit-izdanja, već su okrenuta radoznalijim, biranijim čitateljima. Današnji pompezno nazvani Filmski centar Srbije nekada se zvao Institut za film i, zahvaljujući legendarnom teoretičaru i profesoru filma dr. Dušanu Stojanoviću, objavio je do početka devedesetih pedesetak kapitalnih knjiga o filmu

 

Nestankom prof. Stojanovića i sa raspadom nekadašnje državne zajednice delatnost izdavanja knjiga se proredila, dok je film prelaskom u novi milenij doživeo važne revalorizacije i tumačenja novih poetika (uvek uslovljenih produkcionim modelima). Uz Filmski centar Srbije, jedino je još izdavačka kuća Clio povremeno objavljivala teorijske i kritičke knjige o filmu, ali uglavnom iz krugova francuskih filmskih katedara. To su korisni univerzitetski kompendiji, prilično antiamerički usmereni, bez uključivanja referentne literature sa anglosaksonskog jezičkog područja. Hteli oni to da priznaju ili ne, glavni teorijski i kritički doprinosi pristižu iz SAD-a i Britanije sa važnim časopisima kao što su ‘‘Sight and Sound“, ‘‘Film Quarterly“, ‘‘Film Comment“, da ne idemo dalje.

 

Vraćamo se povodu ovog osvrta, džinovskoj studiji Dejvida Bordvela. U srpskom ataru nikad ništa iz njegovog pera nije objavljeno, niti je igde pomenut u filmskim raspravama, kojih jedva da ima, jer se ovde sve svede na prepucavanja oko Hollywooda, o kojem i neki viđeniji autori govore sa ideološkim diskvalifikacijama kakve se verovatno mogu čuti još samo u Severnoj Koreji. Kina se otrgla, što pokazuje desetina njenih sjajnih filmskih autora.

 

Ko je dakle Bordvel? Rođen 1947., profesor univerziteta u Massachusetsu, autor nekoliko desetina knjiga koje čine najdragoceniji korpus potekao iz radionice jednog tumača filma. Ako otvorite njegov raskošni e-portal, imaćete celokupnu arhivu njegovog višedecenijskog rada: 112 autorskih knjiga i zbornika (!), od čega dvadesetak knjiga koje nude jedinstven pogled na istoriju, teoriju i kritiku filma.

 

Knjiga o kojoj sada pišem (u izvrsnom prevodu Slavice Miletić) – ‘‘Naracija u igranom filmu“ – temeljno preispituje čitavo stoleće filma nudeći novu teorijsku i kritičku perspektivu. Prvi put je objavljena 1985. i sa Bordvelovog e-sajta je dugo bila izložena preuzimanju u punom opsegu (na engleskom, naravno).

 

Pored nje, od kapitalne važnosti je Bordvelova opsežna studija ‘‘Classical Hollywood Cinema: Film Style and Mode of Production to 1960“, koju je  napisao u saradnji sa suprugom Kristin Tompson i Janet Steiger. Njegova supruga Kristin, takođe uvažena profesorka filma i autorica značajnog teorijskog doprinosa, u saradnji sa Dejvidom je načinila jedinstvenu knjigu ‘‘Film Art“, objavljenu u više izdanja i gotovo bez premca.

Vraćamo se povodu ovog osvrta, džinovskoj studiji Dejvida Bordvela (David Bordwell). U srpskom ataru nikad ništa iz njegovog pera nije objavljeno, niti je igde pomenut u filmskim raspravama, kojih jedva da ima, jer se ovde sve svede na prepucavanja oko Hollywooda, o kojem i neki viđeniji autori govore sa ideološkim diskvalifikacijama kakve se verovatno mogu čuti još samo u Severnoj Koreji. Kina se otrgla, što pokazuje desetina njenih sjajnih filmskih autora

 

Od Bordvelovih knjiga još bih izdvojio ‘‘On the History of Film Style“ (1997.), kao i jedinstvenu istoriju filma ‘‘Film History“, izvanredno temeljno urađenu knjigu kabastog izgleda (oko 800 stranica) koja ima zapanjujuće skroman podnaslov ‘‘Introduction“.

 

Posebna, izvanredno znalačka poglavlja ove verovatno najbolje istorije svetskog filma posvećena su istočnoevropskim kinematografijama, od poljske, mađarske, čehoslovačke do jugoslovenske. O pomenutim knjigama ne govorim napamet, jer ih sve poodavno imam u svojoj kućnoj biblioteci.

 

Iz prve knjige na našem jeziku se vidi jedinstvena ličnost Dejvida Bordvela. Knjigu je pisao kao istoričar filma i estetike filma, kao teoretičar i filmski kritičar. I u svim ovim oblastima kreće se nadmoćno i sugestivno. Ima sjajnih teoretičara filma koji tek tu i tamo dotaknu neki poetički aspekt filma (primeri od Lacana i Metza do Žižeka). Ima istoričara filma koji sažimaju autorske biografije i stilske obrasce onako uzgred (primeri Robinsona, Manwella i Davida O. Cooka, čiju je dobru, trotomnu istoriju objavio pre nekoliko godina Clio).

 

Bordvel je odabrao pojam filmske naracije dajući mu novo značenje. Naracija je dugo bila razmatrana kao samorazumljiv pojam u smislu storytelling ili u okviru ekranizacija poznatih književnih dela. Veliku pažnju je privlačila tačka gledišta (POV, point of view), pogotovu na primerima velikih autora kao što su Hitchcock, Hawkes, Lubitch ili Wilder… Bordvel je prvi od značajnih tumača filma usvojio revolucionarnu teorijsku misao ruskih formalista (Šklovski, Ejhenbaum, Tinjanov), koji su još početkom dvadesetih načinili razliku između fabule i sižea.

 

Ova razrađena teorijska strategija nije bila lako primenljiva na velike autore svetskog filma, ali Bordvel je, uz komentare o teorijskim doprinosima autora iz pređašnjih epoha, ponudio svoje, novo tumačenje. Preuzimajući kategorijalni aparat ruskih formalista (šest decenija niko iz filmskog sveta se toga nije setio), Bordvel podvlači značaj kognitivne psihologije, koja mu omogućava da sagleda kako gledalac doprinosi procesu razumevanja filmske naracije. Pošto je film medijum koji povezuje vreme i prostor, on u konstrukciju filmske naracije uključuje i poetički doprinos stvaranja stila i koherencije konačnog filmskog, audivizuelnog doživljaja.

Bordvel je prvi od značajnih tumača filma usvojio revolucionarnu teorijsku misao ruskih formalista (Šklovski, Ejhenbaum, Tinjanov), koji su još početkom dvadesetih načinili razliku između fabule i sižea. Ova razrađena teorijska strategija nije bila lako primenljiva na velike autore svetskog filma, ali Bordvel je, uz komentare o teorijskim doprinosima autora iz pređašnjih epoha, ponudio svoje, novo tumačenje

 

A zašto je baš sužen prostor na igrani film? Od Richota Canuda, Munsterberga i drugih, iz prvih decenija postojanja novog medija, naglasak je stavljan na dokazivanje ontološkog i umetničkog statusa, da bi se tek od pojave francuskog Novog talasa i francuskih kritičara oko “Cahiers du cinema” naglasak pomerio na autorske poetike i stilsko-strukturalne osobine unutar igranog filma.

 

I sad dolazi ono najbitnije, što ovu zamašnu studiju čini nenadmašnom i neuporedivom. Da bi pokazao šta teorija može u saradnji sa kritičkim, analitičkim čitanjem filma, Bordvel u posebnim analitičkim poglavljima tumači pojedine filmove u širokom istorijskom rasponu od Griffithovog ‘‘Rađanja nacije“ iz 1915. do Hitchcockovog ‘‘Prozora u dvorište“ (Rear Window), Hawkesovog ‘‘Njegova devojka Petko“ (His Girl Friday), Resnaisovog ‘‘Rat je završen“ (La Guere est finie) i Godardovog poigravanja naracijom, referencama i montažno-grafičkim oneobičavanjem.

 

Ovih nekoliko šturih napomena o jednoj živoj, povremeno polemičkoj studiji širokog opsega, deo su moje namere da skrenem pažnju na ovu jedinstvenu knjigu. Zasad ona prolazi prilično neprimećeno, što me nimalo ne iznenađuje. Kad naiđe Fest, kao ovih dana, akreditaciju zatraži oko 500 kritičara (!), novinara, filmskih radoznalaca… Tiraž ove knjige iznosi tačno koliko pomenuta brojka.

 

Na državnom univerzitetu umetnosti i desetak privatnih slične namene školuju se stotine budućih umetnika, profesora, kritičara. Nekoliko hiljada je odande proisteklo u proteklim decenijama. Ali, ovde vlada mantra da nije važno obogatiti svoju filmsku erudiciju, dovoljno je gutati piratske kopije filmova i glumiti opštu upućenost. Ali odglumljeno znanje počinje od nekih profesora i nastavnika filma, koji u životu nisu objavili ozbiljniji članak ili esej o filmu. Ozbiljniji, po namerama, pa makar mi to i prepoznali.

 

Zato je pravo čudo da je ova knjiga i objavljena. Kad sam pre nekoliko godina sakupio hrabrost da jednom privatnom izdavaču predložim nekoliko naslova iz Bordvelove zone, čovek mi je rekao: ‘‘To je zaludan trud. Vi i možda još nekolicina imate već te knjige na engleskom. Pitanje da li bi više ljudi kupilo ta izdanja, veliki je to rizik“.

 

Nisam ima šta da tome dodam. Ali ipak, ne valja se miriti sa tom logikom. Ovoga puta glavni posao izbora naslova i brige za prevod i aparaturu (reference su ponekad na visini osnovnog teksta) pripao je Miroljubu Stojanoviću, uredniku ove edicije. Kao jedan od najboljih poznavalaca filma u nas (neke od beogradskih profesora filma bih rado poslao njemu na proveru) on je dokazao da nijedan trud nije uzalud.

    •  Kao hodač po žici u cirkusu
    •  Potemkinova unučad
    •  Fest, bez padanja u nesvest
    •  Opelo multikulturalnosti
    •  Vek Milene Dravić
    •  Eros i muka čitanja
    •  Corax nesalomivi
    •  Sto godina izdaje
    •  Decenije nesanice
    •  Wagner u CineplexX-u

> Svi tekstovi ovog autora