Alojzije Stepinac i vlasti u NDH (5)

Za odnos nadbiskupa Stepinca prema vlastima NDH važno je istaći da je on učestvovao i u donošenju nekih važnih dalekosežnih odluka, koje su se uklapale u strateške ciljeve RKC, ustaške države, ujedno i u planove  o ”etničkoj reorganizaciji” Evrope koju je sprovodila nacistička Nemačka.

U sklopu programa germanizacije anektiranog dela Jugoslavije (severne Slovenije), nemačka vlada je bila donela odluku o proterivanju 250.000 Slovenaca u okupiranu Srbiju. Saznavši za to, hrvatska vlada je zatražila i uspela da nemačka vlada donekle izmeni taj plan. Umesto u Srbiju, ti Slovenci će se prebaciti u NDH, a isto toliko Srba iz NDH biće proterano u Srbiju. Inicijativu za ovakvo rešenje dao je nadbiskup Stepinac o čemu je ostavio svedočenje nemački poslanik u NDH Zigfrid Kaše.[i]

Nadbiskupov predlog je bio u skladu sa njegovim dalekosežnim planovima i očekivanjima koje je izneo posle stvaranja Banovina Hrvatske u razgovoru sa Vlatkom Mačekom 12. oktobra 1939. Tada je nadbiskup govorio i o planskoj kolonizaciji severozapadne Bosne, dodajući da će Bosna brzo biti hrvatska.[ii]

Pitanje preseljavanja Slovenaca i Srba je rešeno na konferenciji u Zagrebu 4. juna 1941. Tada je potpisan sporazum između poslanika Kašea i drugih najviših nemačkih predstavnika u NDH, ministara hrvatske vlade, šefa nemačke civilne uprave u okupiranom delu Slovenije i predstavnika nemačke vojnookupacione uprave u Srbiji

Pitanje preseljavanja Slovenaca i Srba je rešeno na konferenciji u Zagrebu 4. juna 1941. Tada je potpisan sporazum između poslanika Kašea i drugih najviših nemačkih predstavnika u NDH, ministara hrvatske vlade, šefa nemačke civilne uprave u okupiranom delu Slovenije i predstavnika nemačke vojnookupacione uprave u Srbiji. Utvrđeno je koliko ljudi treba proterati, kao i detalji o vremenu i dinamici ”preseljenja”.

U prvom talasu do 5. jula u Srbiju bi bilo upućeno 5.000 Slovenaca intelektualaca, i isto toliko srpskih pravoslavnih sveštenika iz NDH. Do 31. oktobra 1941. trebalo da u NDH bude prebačeno ukupno 170.000  Slovenaca i isto toliko Srba iz NDH u Srbiju. Osim tog broja, prema sporazumu je trebalo da se iz NDH  ”preseli u Srbiju najviše 30.000 Srba, koji ne pripadaju Hrvatskoj.”[iii] To znači da je u roku nešto manjem od četiri meseca iz NDH na nemačko okupaciono područje u Srbiji trebalo da bude proterano ukupno 205.000 Srba.

Prilikom prvog susreta Pavelića i Hitlera u Berhtesgadenu 6. juna 1941, nemački vođa se saglasio sa planovima o preseljavanju Slovenaca u Hrvatsku i Srba u Srbiju, čija realizacija je već bila dogovorena.[iv]

Do kraja septembra 1941. preko logora u Capragu kraj Siska, u Bjelovaru i Slavonskoj Požegi deportovano je najmanje 17.756 Srba iz svih krajeva NDH.[v]

Internacija i deportovanje vršeni su surovo, deo prognanika je ubijen u logorima ili na putu iz njih, a prognanici su mogli da ponesu samo najosnovnije. Među njima je bio i veliki broj srpskih sveštenika sa porodicama. Njihovu imovinu je preuzelo novoosnovano Državno ravnateljstvo za ponovu u čijem sastavu je bio i Verski odsek koji je oduzimao imovinu srpskih crkava i manastira.

Osnovni razlog za pordšku hijerarhije i organizacije Rimokatoličke crkve i samog hrvatskog metropolite nadbiskupa Stepinca novouspostavljenoj velikoj hrvatskoj državi bilo je uništenje temeljnog načela liberalne jugoslovenske države, slobode veroispovesti.

Osnovni razlog za pordšku hijerarhije i organizacije Rimokatoličke crkve i samog hrvatskog metropolite nadbiskupa Stepinca novouspostavljenoj velikoj hrvatskoj državi bilo je uništenje temeljnog načela liberalne jugoslovenske države, slobode veroispovesti

Drugi razlog je bio podrška ustaške države pastoralnoj misiji RKC, odnosno konverziji vernika Srpske pravoslavne crkve (SPC) na rimokatoličku veru. Na ovom polju je došla do punog izražaja simbioza hrvatskog ekstremnog nacionalizma i nastojanja RKC da, pokazalo se po svaku cenu, proširi svoju organizaciju i uveća svoje stado stotinama hiljada novih vernika.

Za Pavelića SPC je bila politička organizacija, a za Stepinca i Vatikan otpadnička, ”šizmatička” verska organizacvija čiju pastvu je trebalo ”vratiti” pod okrilje RKC.

Prisan odnos i usku saradnju Crkve i Države nagovestio je već Slavko Kvaternik prilikom susreta sa nadbiskupom Stepincem 12. aprila 1941. Saradnja RKC i ustaške države jasno je definisana prilikom prve posete nadbiskupa Paveliću odmah po njegovom dolasku u Zagreb 16. aprila 1941. Pošto mu je nadbiskup zaželeo Božji blagoslov u radu, Pavelić je odgovorio ”da želi u svemu ići na ruku katoličkoj Crkvi, rekao je, da će istrijebiti starokatoličku sektu, koja nije drugo nego društvo za rastavu žena. Rekao je nadalje, da neće biti tolerantan prema srpsko-pravoslavnoj crkvi, jer to za njega nije crkva, nego politička organizacija. Iz svega je nadbiskup dobio dojam da je Poglavnik iskreni katolik i da će Crkva imati slobodu u svom djelovanju, iako se nadbiskup ne podaje iluziji, da bi sve moglo ići bez poteškoća”.[vi]

Novostvorena država je ubrzo dala institucionalne i zakonske mogućnosti za uništenje organizacije (SPC) i konverziju njenih vernika na rimokatoličku veru. SPC, kao ni jevrejska verska zajednica, ni Starokatolička crkva, nije bila među priznatim konfesijama u NDH, u kojoj su osim rimokatoličke bile priznate muslimanska i protestantska veroispovest.

Ustaška država je donela niz diskriminacionih zakona i propisa, od ukidanja javne i privatne upotrebe srpske ćirilice, ukidanja konfesionalnih škola, oduzimanja imovine, zabrane upotreba naziva srpsko-pravoslavna vera i crkva koji je zamenjena nekadašnjim nazivom grčko-istočna. Konačno je zabranjena i upotreba julijanskog kalendara.

Ubrzo su stvorene i ustanove kojima je zadatak bio oduzimanje imovine SPC, pre svega Državno ravnateljstvo za ponovu, koje je u svom sastavu imalo Vjerski odsek zadužen  za to pitanje.[vii] Na njegovom čelu je bio fra Dionizije Juričev, koji je učestvovao i u prisilnoj konverziji pravoslavnih Srba na rimokatoličku konfesiju.[viii]

Jedan od najvećih pokolja Srba u leto 1941. bio je posle okupljanja u Vrginmostu 3. avgusta 1941. radi ”pokrsta”, odnosno konverzije na rimokatolicizam. Prethodno su vlasti objavile da će konverzija omogućiti ravnopravan život sa Hrvatima. Okupljeni Srbi su uhapšeni i njih 1.038 je prebačeno u Glinu gde su 4/5. avgusta ubijeni u pravoslavnoj crkvi Presvete Bogorodice i na stratištima u okolnim selima

Jedan od oduzetih objekata SPC, manastir u Orahovici, na molbu nadbiskupa Stepinca poglavniku Paveliću upućenu 3. oktobra 1942, dodeljen je pripadnicima reda trapista proteranim iz svog samostana u Rajhenburgu.[ix]

Pred očima nadbiskupa Stepinca, hijerarhije i sveštenstva RKC i uz njihovo učešće, rušili su se crkvena organizacija i institucije naroda koji je sačinjavao gotovo trećinu stanovništva države, čiji sveštenici i velikodostojnici su izloženi sistematskom i masovnom progonu, mučenjima i ubijanju.[x]

Uništenje srpskog naroda, odnosno ”konačno rešenje srpskog pitanja”[xi] u ustaškoj državi ostvarivano je prvenstveno fizičkom likvidacijom, uporedo i ekonomskim uništenjem i proterivanjem, brisanjem kulturnog i verskog identiteta pre svega nasilnim prevođenjem u rimokatoličku konfesiju što je bilo jednako kroatizaciji. Pri tome treba imati u vidu da je konverzija Srba često bila način da se što lakše izvrši fizičko uništenje, a i oni koji su prešli na rimokatolicizam nisu bili sigurni za svoj život i velikim delom su ubijeni.

Uslovi za prelazak na rimokatoličku crkvu, prema Zakonskoj odredbi o prelazu s jedne vjere na drugu od 3. maja 1941, pojednostavljeni su u odnosu na dotadašnje, koji su poticali iz vremena Austro-Ugarske monarhije. Konverzija je još više uprošćena narednim propisima, ali uz jedan bitan uslov: sprečavanje konverzije pripadnicima srpske društvene elite. Pokazalo se da je taj uslov faktički prihvatila i rimokatolička hijerarhija.

Već deset dana po objavljivanju zakona, 15. maja 1941, Nadbiskupski duhovni stol je svojom okružnicom bliže odredio uslove za prelazak na rimokatoličku konfesiju. U okružnici se tvrdilo da je u vreme Jugoslavije više hiljada katolika prešlo na pravoslavlje i tražilo se razumevanje za njihov ”povratak u Katoličku crkvu”. Sveštenstvo je upozoreno da ”odbija sve one, koji bi u crkvu htjeli ući bez ispravnih motiva tražeći u njoj samo zaštitu svojih materijalnih interesa i egoističkoih ciljeva”.[xii] Država je, inače, davala prednost prelasku u rimokatoličku crkvu i zabranjivala je prelazak u grko-katoličku crkvu.[xiii]

Delovanje države na konverziji pravoslavnih na rimokatoličku crkvu odmah je pohvaljeno u verskoj štampi.[xiv] Uputom prigodom prelaza s jedne vjere na drugu od 27. maja iste godine, ukinuti su svi ”propisi i formalnosti, koje je do sada kod najavljenog pelaza svaki prelaznik morao izvršiti pred dušebrižnikom svoje dotadanje vjeroispovesti”.[xv]

Treba  imati u vidu da je do tada potpuno prestalo bogosluženje u pravoslavnim crkvama i manastirima, koje su lokalne vlasti zatvorile, mnoge crkve su opljačkane i oskrnavljene, dok je sveštenstvo bilo izloženo progonima i ubijanju. Preostalo sveštenstvo je, u skladu sa zaključcima konferencije u Zagrebu od 4. juna 1941, tokom narednih meseci proterano na nemačko okupaciono područje u Srbiji.

Pavelić je rekao da će istrijebiti starokatoličku sektu, koja nije drugo nego društvo za rastavu žena. Rekao je nadalje, da neće biti tolerantan prema srpsko-pravoslavnoj crkvi, jer to za njega nije crkva, nego politička organizacija. Iz svega je nadbiskup dobio dojam da je Poglavnik iskreni katolik

Prelazak u rimokatoličku crkvu ili namera da se pređe nije bila nikakva garancija da će nekome biti pošteđen život. Za interniranje, odnosno ubijanje, su korišćeni različiti povodi, a najčešće je bilo dovoljno samo to što je neko Srbin ili Jevrejin, bez obzira na tadašnju veroispovest.

Ravnateljstvo za javni red i sigurnost je 8. jula 1941. uputilo nižim policijskim ustanovama nalog da, kada interes javne sigurnosti zahteva ”odstranjenje nepoćudnih osoba”, upute u Gospić (odnosno u logor u Gospiću) ”sve grkoistočnjake i židove (i koji su prešli na katoličku vjeru poslije 10 travnja 1941)”.[xvi]

Za upućivanje Jevreja i Srba u koncentracioni logor Gospić, bilo da su prešli u katolicizam ili ne, bila je dovoljna sumnja za komunizam, čak iako nema nikakvih dokaza da bi mogli biti izvedeni pred preki sud.[xvii]

Jedan od najvećih pokolja Srba u leto 1941. bio je posle okupljanja u Vrginmostu 3. avgusta 1941. radi ”pokrsta”, odnosno konverzije na rimokatolicizam. Prethodno su vlasti objavile da će konverzija omogućiti ravnopravan život sa Hrvatima. Okupljeni Srbi su uhapšeni i njih 1.038 je prebačeno u Glinu gde su 4/5. avgusta ubijeni u pravoslavnoj crkvi Presvete Bogorodice i na stratištima u okolnim selima.[xviii]

Neposredno posle toga, na intervenciju glinskog župnika Franca Žužeka, nadbiskup Stepinac se zauzeo, izgleda kod samog Pavelića, da se poštede životi preostalih Srba u Glini. To su bile žene i deca Srba ubijenih u velikom pokolju maja 1941. Oni su u međuvremenu delimično prešli u rimokatoličku crkvu.[xix] Nije poznato da je povodom ovog i sličnih slučajeva zloupotrebe konverzije radi ubijanja Srba neko iz hierarhije RKC ili sam Stepinac protestovao kod vlasti.

___________________________

[i] AJ, 110-617, Saslušanje Kasche Siegfrida, rađeno u zatvoru u Klagenfurtu na dan 20. augusta 1946. Ovu izjavu je citirao javni tužilac na procesu protiv Alojzija Stepinca i ona je citirana u publikaciji Suđenje Lisaku, Stepincu, Šaliću i družini, ustaško-križarsim zločincima i njihovim pomagačima, urednik i izdavač Milan Stanić, Zagreb 1946, 293-294. Tu je navedeno da je izjava data 1. septembra 1946. u Beogradu gde je Kaše saslušan od sekretarijata Državne komisije za istraživanje ratnih zločina. U izjavi Kaše je naveo sledeće: ”Inicijativu za taj sastanak dao sam ja. Pre same konferencije nije bilo preseljavanja, no bilo je već izbjeglica iz Slovenije u Hrvatskoj. Pučanstvu je bilo poznato da do preseljenja treba da dođe i tako je i Hrvatski Nadbiskup Stepinac znao za to preseljenje po kojemu je to pučanstvo iz Slovenije trebalo biti preseljeno u Srbiju, kako je to pučanstvo koje je trebalo da se preseli katoličko i kako se među tim licima nalazi i oko 300 sveštenika katoličkih, to je Stepinac preko Hrvatske vlade izrazio želju da se to pučanstvo preseli u katoličke krajeve Hrvatske, a da se isti broj Pravoslavnog življa preseli u Srbiju. Kako je taj predlog bio prihvatljiv, to je došlo do gornje konferencije”.

[ii] AJ, 372-17, izvodi iz Dnevnika Alojzija Stepinca; vidi i: Danas, Zagreb, 10. VII. 1990, 66.

[iii] VA, NAV, T-501, r. 267, s. 000958, Deutscher General in Agram, zur Zeit in Salzburg, Nr. 500, geh. vom. 8.6.1941; VA, mikrofilm Bon 4, s. 418-419, Poslanik u Zagrebu (Kaše), ministru inostranih poslova (Ribentropu), Zagreb, 4. juna 1941; Zapisnik sa sednice održane pod vođstvom nemačkog poslanika u Zagrebu SS-obergrupenfirera Z. Kašea, u vezi sa razgovorom o preseljavanju; Zločini NDH, 78-81.

[iv] B. KRIZMAN, NDH između Hitlera i Mussolinija, 49.

[v] Slobodan D. MILOŠEVIĆ, Izbeglice i preseljenici na teritoriji okupirane Jugoslavije 1941-1945. godine, Beograd, 1981, 158.

[vi] AJ, 372-17, izvod iz dnevnika nadbiskupa Stepinca, 27. IV. 1941, knjiga 4, str. 205-206.

[vii] Radmila RADIĆ, Država i verske zajednice 1945-1953. Prvi deo: 1945-1953, Beograd, 2002, 92-95. Za tok događaja na jednom manjem području (deo severne Dalmacije) vidi: Nikola Kostur, Povratak iz mrtvih, Beograd, 2015.

[viii] Faksimil izjave Vujanić Mirka i drugih Srba iz Pobrđana 15. veljače 1946, Dokumenti o protunarodnom radu i zločinima jednog dijela katoličkog klera, redigirali i izdali Joža Horvat i Zdenko Štambuk, Zagreb, 1946, 58. Juričev je kasnije postao ustaški dušebrižnik i satnik Poglavnikove tjelesne bojne; poginuo je ”u borbama protiv pobunjenika” septembra 1943.i posmrtno je odlikovan; n.d., 229.

[ix] AJ, 37-19, Ured Poglavnika je Stepinčevu molbu Paveliću 11. oktobra 1942. prosledio Zavodu za kolonizaciju u Zagrebu, naznačivši da je stvar vrlo hitna.

[x] STEINBERG, J: ”Types of Genocide”188.

[xi] STEINBERG, Ј: n.d., 183.

[xii] AJ, 372-19, Okružnica Br. 4104/1941, Katolički list, 19, 15.V.1941.

[xiii] Ministarstvo pravosuđa i bogoštovlja, Biskupskim ordinarijatima NDH, Zagreb, 14. srpanj 1941, citat prema: Сима СИМИЋ, Прексршвања Срба за време Другог светског рата, друго издање, Београд 1990, 62.

[xiv] Katolički list, 21-22, 3.VI.1941, str. 246.

[xv] Zbornik zakona i naredaba NDH, 1941, 56;  Narodne novine, br. 19, 5.V.1941; isto, 122, Narodne novine, br. 37, 27.V.1941.

[xvi] A. MILETIĆ, Koncentracioni logor Jasenovac, knj. I, 52. Navedeno je da sve takve osobe ne treba više slati u koncentracioni logor ”Danica” u Koprivnici, kao i da se u Gospić ne šalju katolici i Muslimani.

[xvii] Ravnateljstvo za javni red i sigurnost, Velikim župama, Redarstvenim ravnateljstvima, Zagreb, 30. srpanj 1941; Zločini NDH, 415.

[xviii] Ђуро АРАЛИЦА, Усташки покољи Срба у глинској цркви, Београд, 2010, passim.

[xix] Milan KOLJANIN, ”Glina-regionalni centar uništenja u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj 1941. godine (studija slučaja), str 34.

 

(Nastavlja se).

 UKOLIKO VAM SE TEKST DOPADA I VOLITE NEZAVISNO I KVALITETNO NOVINARSTVO, VI MOŽETE PODRŽATI AUTOGRAF PA I NAJMANJOM MOGUĆOM UPLATOM NA NAŠ RAČUN, POZIVOM NA BROJ 060 800 333 ILI SLANJEM SMS PORUKE NA 647647 UZ KLJUČNU RIJEČ DEMOS. HVALA! ZA VIŠE INFORMACIJA KLIKNITE OVDJE.

    •  Alojzije Stepinac i vlasti u NDH (8)
    •  Alojzije Stepinac i vlasti u NDH (7)
    •  Alojzije Stepinac i vlasti u NDH (6)
    •  Alojzije Stepinac i vlasti u NDH (4)
    •  Alojzije Stepinac i vlasti u NDH (3)
    •  Alojzije Stepinac i vlasti u NDH (2)
    •  Alojzije Stepinac i vlasti u NDH (1)

> Svi tekstovi ovog autora