Jasenovac – 80 godina kasnije, ponovo o brojevima

(Opaska uredništva: Nastavljamo suradnju sa Muzejom žrtava genocida u Beogradu. Ovaj tekst potpisuje savjetnik Muzeja povjesničar Dragan Cvetković).

Godišnjice važnijih događaja Drugog svetskog rata na prostoru Jugoslavije često su povod polemika usled njihovog različitog viđenja i tumačenja. Čestom se upotrebom netačnih informacija i/ili poluinformacija kojima se vešto manipuliše, radi na obesmišljavanju ”nepoželjnih” činjenica, a preko njih i šireg konteksta događaja, da bi se putem kreiranja novih narativa ostvarili politički ciljevi.

Posebno mesto u tim polemikama zauzima sistem koncentracionog logora Jasenovac i pitanje broja njegovih žrtava oko kojih se vode najčešće polemike sa učestalom upotrebom raznih manipulacija.

Manipulacija brojem stradalih u Jasenovcu je vrlo kompleksno pitanje u kome su isprepletani mnogobrojni motivi i interesi sa jedne, i neznanje, nestručnost i mitomanija u pristupu problemu sa druge strane.

Veličina zločina počinjenog u Jasenovcu, s obzirom na broj ubijenih ljudi u logoru, opravdano je dovela do njegovog prerastanja u paradigmu sveukupnog stradanja na tom prostoru.

Problem je nastao kada je ta paradigma, počela da živi neki svoj život, zaseban, izdvojen i izolovan od opšteg konteksta stradanja. Kao takva postala je, sa jedne strane, predmet ”napumpavanja” broja žrtava do besmisla (700.000, 1.100.000, pa poslednje 1.400.000 sa strane Gideona Greifa), stvarajući potpuno iskrivljenu sliku o logoru.

Svedoci smo činjenice da se danas u javnom mnjenju kod Srba stradanje u Jasenovcu poistovećuje odnosno izjednačava sa ukupnim stradanjem u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, a da se ukupni gubici u logoru, ne retko, poistovećuju sa srpskim žrtvama

Svedoci smo činjenice da se danas u javnom mnjenju kod Srba stradanje u Jasenovcu poistovećuje odnosno izjednačava sa ukupnim stradanjem u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, a da se ukupni gubici u logoru, ne retko, poistovećuju sa srpskim žrtvama.

Nametanje takve priče o Jasenovcu je u drugi plan gurnulo ili potpuno potisnulo iz sećanja stradanja na mnogobrojnim drugim mestima i logorima. Prvenstveno tu mislim na gospićku grupu logora (Gospić, Jadovno, Pag) koja je u postojanju od svega nekoliko meseci, tokom kojih su u njima ubijani isključivo Srbi i Jevreji, ostvarila stopu smrtnosti dvostruko veću nego u Jasenovcu.

Meni to otvara mnoga pitanja. Da li je insistiranje na Jasenovcu bilo u cilju svođenja krivice na par stotina ili nekoliko hiljada ”sumanutih, patološki bolesnih” tipova među ustašama u logoru, kako bi se izvršila prećutna abolicija čitavog državnog sistema NDH, pa čak i samog ustaškog pokreta? I ko bi imao koristi od toga?

Tu se dolazi i do pitanja da li je taj proces bio spontan ili je perfidno plasiran odnosno nametnut? Kakva je bila uloga države, odnosno nekih njenih republika i njihovih elita (političkih, naučnih…), u tom procesu? Puno tema za neka buduća istraživanja.

Sa druge strane, neki su pokušavali da broj stradalih u Jasenovcu minimalizuju (od nekoliko hiljada stradalih do Tuđmanovih 40.000), verujući da će, ako sruše Jasenovac kao paradigmu zločina, time negirati stradanje civila uopšte i to prvenstveno stradanje Srba u NDH. Bespredmetno je dalje ih komentarisati.

Različiti su motivi jednih i drugih, ali se čini da im je cilj isti. Uz malo truda nije teško racionalno pobiti njihove tvrdnje, ali je jako teško naterati ih da to prihvate. Na žalost, pristalice jedne ili druge strane su brojne i duboko ukorenjene u javnosti.

Šta zasigurno znamo o Jasenovcu? Znamo da je sistem logora Jasenovac predstavljao najveći koncentracioni logor na jugoistoku Evrope i svakako najveći koncentracioni logor koji nije organizovala niti njime upravljala nacistička Nemačka.

Obim izvršenog zločina u logoru Jasenovac jasno ga je odredio kao logor smrti i svrstao ga u sam vrh liste koncentracionih logora po broju žrtava.

Pre upuštanja u bilo kakvu raspravu oko broja stradalih u NDH i Jasenovcu, treba stalno imati u vidu da se iza tih brojeva kriju ljudi, stradale ličnosti sa ostvarenim, prekinutim ili nezapočetim biografijama, da bilo koji broj, bez obzira na to koliko on bio veliki, treba posmatrati kao zbir pojedinačnih ugašenih života, dakle jedan, plus jedan, pa još jedan, plus…

Do sada je (u Muzeju žrtava genocida, op. A.) poimenično utvrđen broj od oko 660.000 stradalih sa teritorija Jugoslavije, od kojih je 89.000 izgubilo život u Jasenovcu. Ali to se ne čini konačnom brojkom.

Manipulacija brojem stradalih u Jasenovcu je vrlo kompleksno pitanje u kome su isprepletani mnogobrojni motivi i interesi sa jedne, i neznanje, nestručnost i mitomanija u pristupu problemu sa druge strane

Baveći se već dugo ovim poslom, mišljenja sam da verovatno nikada nećemo doći do konačnog broja stradalih Jugoslavije, pa samim time ni do broja stradalih u Jasenovcu, ali možemo pouzdano utvrditi najniži broj stradalih, tako da će moći da se kaže ”ne manje od…”.

Time ćemo, barem, delimično sprečiti manipulacije brojem stradalih. Još je važnije što time odajemo poštu žrtvama njihovim spašavanjem od zaborava, čime Muzej žrtava genocida u Beogradu obavlja svoju civilizacijsku dužnost.

Svi antagonizmi, sve suprotnosti i podele, nacionalne, političke, ideološke, verske, jezičke, kulturne, ekonomske prirode, koje su postojale u predratnom društvu na ovoj teritoriji, u ratu su dobile svoje ekstremne vrednosti i u određenoj meri učestovale u kreiranju uslova za masovno stradanje stanovništva.

Među stradalim civilima NDH (između 499.000 i 530.000) tokom rata bilo je 66,5% Srba, 10,2% Hrvata, 7,8% Muslimana, 5,8% Jevreja, 4,9% Roma, 1,3% ostalih nacionalnosti i 3,6% neutvrđenih nacionalnosti, ne računajući posleratne žrtve revolucionarnog terora.

Tokom 44 meseci postojanja sistema logora Jasenovac, prema proračunu na osnovu dostignutih rezultata u reviziji popisa procenjuje se da je u Jasenovcu ipak ubijeno između 122.000 i 130.000 osoba. U njemu život izgubila četvrtina (24,5%) svih stradalih civila Nezavisne Države Hrvatske.

Svrha formiranja koncentracionog logora kao institucionalnog oblika za eliminaciju pojedinih naroda iz stanovništva NDH, delom ili u celini, kao i za obračun sa političkim i ideološkim protivnicima NDH, odredila je nacionalnu strukturu gubitaka u Jasenovcu.

Tri petine (63%) ukupnih gubitaka u Jasenovcu predstavljali su Srbi, šestinu (15,5%) Romi, sedminu (14,7%) Jevreji, dvadeseti deo (4,9%) Hrvati, uz minimalno učešće u gubicima (1,1% odnosno 0,9%) Muslimana i pripadnika ostalih i nepoznatih nacionalnosti.

Unapred utvrđena namera ustaškog pokreta da se određeni narodi u NDH unište u potpunosti ili značajnim delom bila je najuočljivija na primeru logora Jasenovac. Takava težnja je uslovila da nacionalna struktura stradalih u Jasenovcu nije bila u skladu sa zastupljenošću nacionalnosti u stanovništvu, te im ni realni gubici nisu bili jednaki. Jevreji i Romi su predstavljali najveće žrtve logora s obzirom da je njihovo učešće u gubicima u logoru bilo 24,5 odnosno 31 puta veće od njihovog učešća u populaciji NDH (0,6 odnosno 0,5%). Takođe je i zastupljenost Srba u gubicima logora bila dvostruko veća (2 puta) od njihovog učešća u stanovništvu NDH (32%). Sa druge strane, učešće Hrvata i Muslimana među stradlima u logoru Jasenovac je bilo 9,7 odnosno 11,8 puta manje od njihove zastupljenosti u populaciji (47,6 odnosno 13%).

Jasno izražena težnja ustaša da uništi određene narode već na početku rata vidljiva je u dinamici stradanja u Jasenovcu logoraša različitih nacionalnost.

Tako su u prve dve godine rata, odnosno tokom prvih 16 meseci postojanja logora, ubijeni gotovo svi u njemu stradali Romi (92,9%) i Jevreji (88,2%), kao i četiri petine u njemu stradalih Srba (80%). Sa druge strane, po polovina u njemu stradalih Hrvata (48,6%) i Muslimana (53,3%) je izgubila živote u poslednje dve godine rata, odnosno tokom poslednjih 16 meseci postojanja logora.

Baveći se već dugo ovim poslom, mišljenja sam da verovatno nikada nećemo doći do konačnog broja stradalih Jugoslavije, pa samim time ni do broja stradalih u Jasenovcu, ali možemo pouzdano utvrditi najniži broj stradalih, tako da će moći da se kaže ”ne manje od…”

Uloga jasenovačkog sistema logora u uništavanju različitih naroda NDH nije bila jednaka.

Za Jevreje i Rome, koji su rasnim zakonima unapred bili određeni za uništenje, Jasenovac je predstavljao centralno mesto stradanja u kome je život izgubilo 78,1% stradalih Roma, odnosno 61,7% svih stradalih Jevreja NDH.

Masovni teror sprovođen nad srpskim narodom širom NDH imao je sve odlike zločina genocida, a Jasenovac je imao istaknuto mesto u sprovođenju tog zločina. U Jasenovcu je život izgubila četvrtina svih stradalih civila srpske nacionalnosti iz NDH (23,2%), čime je on postao najveće stratište i primarno mesto njihovog stradanja.

Ali ne treba izgubiti iz vida da je većina stradalih Srba u NDH (68,2%) nije bila ubijena u koncentracionim logorima, već u selima u kojima su živeli (na kućnom pragu) odnosno na mnogobrojnim lokacijama u njihovoj neposrednoj blizini ili u susednim naseljima.

U Jasenovcu je život izgubila 11,8% stradalih civila hrvatske nacionalnosti, 3,5% civila muslimanske nacionalnosti te 4,4% stradalih civila pripadnika ostalih i nepoznatih nacionalnosti.

Svojim karakterom, brojem stradalih, monstruoznošću, Jasenovac svakako predstavlja paradigmu genocida sprovedenog na teritoriji NDH, ali ne treba padati u zamku generalizacije koja vodi ka zanemarivanja stradanja na svim ostalim mestima u NDH i van nje.

 

UKOLIKO VAM SE TEKST DOPADA I VOLITE NEZAVISNO I KVALITETNO NOVINARSTVO, VI MOŽETE PODRŽATI AUTOGRAF PA I NAJMANJOM MOGUĆOM UPLATOM NA NAŠ RAČUN, PREKO PAYPAL-A, POZIVOM NA BROJ 060 800 333 ILI SLANJEM SMS PORUKE NA 647647 UZ KLJUČNU RIJEČ DEMOS. HVALA! ZA VIŠE INFORMACIJA I PRECIZNE UPUTE KLIKNITE OVDJE.

    •  Jasenovac je paradigma genocida provedenog na teritoriji NDH

> Svi tekstovi ovog autora