Osamdeset godina od krvave kragujevačke tragedije

”O, nikada vi to nećete shvatiti…
Jer vi se plašite smrti, a mi u njoj tražimo spas…
Čudi vas, zar ne? … Stojimo i mirno gledamo u vas,
I nema straha u našem nepokretnom oku,
Već samo prezir krije i mržnju svetu i duboku
Njihov čudesni sjaj.”

Stihovi pesnika Radoja Radovanovića posvećeni uspomeni na Miloja Pavlovića, profesora i direktora Učiteljske škole u Kragujevcu, streljanog od Nemaca 21. oktobra 1941. godine, ali i uspomeni na sve nevino postradale žrtve koje su svoje živote izgubile krvavog oktobarskog dana, svedočanstvo su o prkosu, ponosu i neustrašivosti naroda koji je mirno stao pred streljačke strojeve.

Dželati, koji su na streljanja pošli izvršavajući naređenje u kome je pisalo da ljudski životi žrtava ne vrede ništa, i za koje su verovali da su niže rase od rase kojoj pripadaju, dok su ciljali i pucali kroz nišane pušaka videli su ljude koji su svojom hrabrošću, uzdiznutim glavama i uspravnim držanjem svedočili o postojanosti ljudskog dostojanstva i u poslednjim trenucima života.

Streljanje u Kragujevcu bilo je jedno u nizu odmazdi koje je nemačka vojska sprovodila tokom jeseni 1941. u okupiranoj Srbiji kao vid represivnog kažnjavanja civilnog stanovništva zbog ranjavanja i ubijanja Vermahtovih pripadnika u okršajima sa ustaničkim vojskama.

Masovna streljanja stanovništva Jadra, od 14. do 19. oktobra, kao i streljanje Kraljevčana, od 15. do 20. oktobra, prethodila su zločinu u Kragujevcu, a sva tri streljanja sprovedena su u duhu naredbi najvišeg političkog i vojnog vrha nacističke Nemačke.

Hitlerova naredba upućena generalu – feldmaršalu Vilhemu Listu, komandantu nemačkih oružanih snaga na jugoistoku, o upotrebi ”najoštrijih mera” za uspostavljanje mira i poretka, zatim naredba feldmaršala Vilhelma fon Kajtela o gušenju ustaničkog pokreta u kome je istaknuto ”da jedan čovečiji život u dotičnim zemljama često ne vredi ništa i da se zastrašujuće dejstvo može postići samo neobičnom surovošću”, kao i zlosutne pretnje generala Franca Bemea pred početak operacija u kojima poziva nemačke vojnike da ”prokrstare zemljom u kojoj se 1914. potocima lila nemačka krv usled podmuklosti Srba, muškaraca i žena”, bile su uvod u krvavu jesen 1941. i zločine u Mačvi, Jadru, Kraljevu i Kragujevcu.

Streljanje u Kragujevcu bilo je jedno u nizu odmazdi koje je nemačka vojska sprovodila tokom jeseni 1941. u okupiranoj Srbiji kao vid represivnog kažnjavanja civilnog stanovništva zbog ranjavanja i ubijanja Vermahtovih pripadnika u okršajima sa ustaničkim vojskama

Neposredan povod za kragujevačku tragediju bilo je ubistvo desetorice i ranjavanje dvadesetšestorice Vermahtovih vojnika koji su poginuli u obračunu sa ustaničkim vojskama na putu Gornji Milanovac-Kragujevac kod Ljuljaka vraćajući se iz pohoda na Gornji Milanovac koji su u noći 28/29. septembar zajedničkim napadom oslobodili pripadnici partizanskog i četničkog pokreta.

Sprovodeći u delo Bemeovu zlokobnu naredbu o streljanju 50 zarobljenika za ranjenog nemačkog vojnika, i 100 za ubijenog, major Oto Deš, komandant 749. puka izdao je majoru Paulu Kenigu i kapetanu Fricu Fidleru, komandantima 1. i 3. bataljona 749. puka, naredbu o izvršenju odmazde koja je trebalo da se izvrši na 2.300 lica.

U akciji odmazde bili su uključene sve nemačke strukture u gradu i 5. dobrovoljački odred Srpske dobrovoljačke komande (SDK) pod komandom Marisava Petrovića.

Akcija odmazde nad nedužnim stanovništvom otpočela je 18. oktobra u večernjim časovima kada su po spiskovima beogradske policije izvršena hapšenja svih Jevreja, članova četničkog i partizanskog pokreta, kao i članova njihovih porodica i simpatizera.

Idućeg dana, na predlog krajskomandanta fon Bišofshauzena, nemačka vojska krenula je ka selima Grošnica, Maršić i Mečkovac gde su tokom jednog dana streljali 436 lica od kojih je 415 smrtno stradalo, dok je 21 lice preživelo.

Utvrdivši da nije dovoljan broj lica streljan, u večernjim časovima izvršena je blokada Kragujevca i naređeno je hapšenje građana koje se imalo sprovesti 20. oktobra u rano jutro.

Hapšenja muškaraca starosti između 16 i 60 godina vršena su po ulicama, trgovima, fabrikama, radionicama, kućama, crkvama i školama. Najtragičnije scene su svakako bile hapšenja koja su vršena po kragujevačkim školama gde su učenici zajedno sa svojim profesorima bili hapšeni dok su mirno prisustvovali časovima.

Uhapšeni su sprovedeni u topovske šupe, odnosno u zgrade kasarne 3. artiljerijskog puka ”Tanasko Rajić” gde su im na ulazu oduzeti svi lični predmeti i dokumenti.

Znajući sudbu koja ih čeka, zatočenici su koristili poslednje trenutke da ispišu poslednje poruke najmilijima na ostacima papira, dokumenata i fotografija što su uspeli da zadrže. Četrdeset i dve sačuvane poruke ostale su najpotresnije svedočanstvo zločina koji se dogodio u Šumaricama.

Streljanja nedužnih ljudi otpočela su u poslepodnevnim časovima 20. oktobra 1941. godine oko 18 časova kada su streljane prve dve grupe zatočenika iznad centralne radionice na Stanovljanskom polju.

Zločin se nastavio idućeg dana izjutra kada se od ranih jutarnjih časova počelo sa izvođenjem zatočenih građana iz baraka topovskih šupa i sa njihovim odvođenjem do dolina Sušičkog i Erdoglijskog potoka u Šumaricama gde će istog dana biti izvršene egzekucije.

Istoričar Staniša Brkić istražujući zločin počinjen u kragujevačkim selima i Šumaricama došao je do podataka da je tokom streljanja izvršenih 19., 20. i 21. oktobra ubijeno 2.796 muškaraca, žena i dece.

Među streljanim žrtvama najstariji je bio Novak Lučić, star 78 godina, dok je najmlađe streljano lice imalo samo 11 godina i zvalo se Dragiša Nikolić.

Monstruoznost zločina ogledala se u činjenici da je streljano 40 dece starosti od 11 do 15 godina, kao i 261 mladić srednjoškolskog uzrasta, a pred streljački stroj izvedeno je i 27 žena.

Posmatrano prema nacionalnoj pripadnosti najviše je postradalo Srba, zatim Roma i Jevreja, a među streljanima bilo je i Slovenaca, Rusa, Hrvata, muslimana i drugih.

Streljanja nisu prošla bez otpora zatočenika koji se nisu predavali bez borbe. Volja za životom još uvek je tinjala kod mnogih zarobljenika osuđenih na smrt.

U sećanjima preživelih zatočenika, kao i u sećanjima malobrojnih svedoka zločina, ostale su urezane scene očajničkih pokušaja spašavanja života nenaoružanih meštana iz nemačkog zločinačkog grotla.

Zabeleženi su i fizički otpori nemačkim vojnicima poput otpora Milana Zagrađanina, učenika, koji je skočio na nemačkog mitraljesca, dok je čovek do njega uspeo da otme automatsku pušku jednom nemačkom vojniku.

Zabeleženi su i trenuci prkosa i snažne vere. Pred odvođenje na streljanje, Miodrag Novaković je uzviknuo: ”Zbogom, braćo, samo junački da se ovi skotovi ne site!”, dok je Jovan Novaković, zanatlija, tešio ljude rečima: ”Šta vam je ljudi? Šta mora biti neka bude”.

Masovna streljanja stanovništva Jadra, od 14. do 19. oktobra, kao i streljanje Kraljevčana, od 15. do 20. oktobra, prethodila su zločinu u Kragujevcu, a sva tri streljanja sprovedena su u duhu naredbi najvišeg političkog i vojnog vrha nacističke Nemačke

Na samom stratišu grupa uhapšenih sveštenika Srpske Pravoslavne Crkve poslednji put uznela je Bogu molitvu ”Svjati Bože” sa uzdignutim rukama usmerenim ka nebu.

Kragujevačka tragedija predstavlja paradigmu zločina počinjenog u okupiranoj Srbiji tokom Drugog svetskog rata. I već tokom ratnih godina vest o zločinu brzo se širila svetom.

U dalekom Brazilu, učenici gimnazije Pidade iz Rio De Žaneira održali su svečanu misu za pokoj duša profesora i učenika kragujevačkih gimnazija u crkvi svetog Franje od Paula.

Prva godišnjica kragujevačke tragedije bila je povod da kralj Petar II. Karađorđević odlikuje Kragujevac Ordenom Karađorđeve zvezde sa mačevima prvog reda.

Iste godine oglasio se i Nikola Tesla u pismu pod naslovom ”Mojoj braći u Americi” u kome piše: ”Naš narod pokazuje toliku moralnu snagu da nam svetla obraz pred svetom. Ono što čine naša braća u Starom Zavičaju dostojno je duha koji prožima našu narodnu pjesmu. Koliko duševnu snagu, čvrstu odluku, neprestrašenost i junaštvo imali su oni naši još nerazvijeni dečaci kada su, pred nemačkim puškama radosno klicali: Mi smo srpska deca. Pucajte! Kako se svi mi možemo ponositi znajući da u čitavoj istoriji sveta nema tako veličanstvenog primera. Oni divni mučenici živeće vekove u našoj uspomeni oduševljavajući nas na besmrtna dela”.

Desanka Maksimović piše nekoliko dana nakon tragedije čuvenu poemu ”Krvava bajka”.

Kragujevačka tragedija je i u narednim decenijama inspirisala umetnike različitih profila da umetnošću daju odgovor na zlo koje je zadesilo Kragujevac oktobra 1941. godine.

Muzej žrtava genocida u godini obeležavanja osamdesetogodišnjice kragujevačke tragedije svoju delatnost je naročito usmerio ka očuvanju sećanja na zločine koji su počinjeni tokom jeseni 1941. godine na prostoru okupirane Srbije, sa posebnim akcentom na streljanja u Kragujevcu.

S tim u vezi, Muzej žrtava genocida javnosti je predstavio novo izdanje knjige istoričara Staniše Brkića pod naslovom ”Ime i broj”, a u narednim danima predstaviće i prvi dokumenatrno-igrani film u produkciji Muzeja žrtava genocida koji će biti posvećen žrtvama kragujevačke tragedije, a čiji će naslov biti ”Srbija veća od straha: predavanje o tišini profesora Pavlovića”.

UKOLIKO VAM SE TEKST DOPADA I VOLITE NEZAVISNO I KVALITETNO NOVINARSTVO, VI MOŽETE PODRŽATI AUTOGRAF PA I NAJMANJOM MOGUĆOM UPLATOM NA NAŠ RAČUN ILI PREKO PAYPAL-A. HVALA! ZA VIŠE INFORMACIJA I PRECIZNE UPUTE KLIKNITE OVDJE.

> Svi tekstovi ovog autora