Važno vraćanje holokausta u kontekstu Drugog svjetskog rata

Timothy Snyder, Krvava prostranstva: Europa između Hitlera i Staljina (Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin. New York: Basic Books, 2010), Zagreb: Fraktura, 2018, 586 str.

***

(Opaska uredništva: Nešto kraća verzija recenzije knjige “Krvava prostranstva…” Timothy Snydera pakračko-slavonskog episkopa Jovana Ćulibrka objavljena je u tjedniku Novosti broj 997 od 25.1.2019. Na zamolbu valdike Jovana ovdje ju donosimo u cjelosti, ali i na jeziku kojim se koristi autor).

Krvava prostranstva: Evropa između Hitlera i Staljina je zagrebačko izdanje sad već čuvene knjige profesora sa Univerziteta Yale Timothy Snydera, koja je svoj naslov uveliko uspostavila kao terminus technicus, kako je to primjetio još Dan Michman kada je 2012. godine prikazao Bloodlands za londonski ”Časopis za savremenu evropsku istoriju”.[i]

Knjiga je osvojila i čitav niz nagrada, među kojima i Nagradu Hanne Arendt za političke nauke (2013), a bila je u najužem izboru za Wayne Vuchinich Book Prize koju dodjeljuje Asocijacija za slovenske, istočnoevropske i evroazijske studije, situirana na Univerzitetu u Pitsburgu.[ii]

Knjiga Krvava prostranstva se bavi prostorom između Crnog i Baltičkog mora – Ukrajinom, Zapadnom Rusijom, Bjelorusijom, baltičkim državama i Istočnom Poljskom, od Poznanja na zapadu do Smolenska na istoku – u periodu od kraja Prvog (naročito od 1933. godine) do kraja Drugog svjetskog rata i u njegovom neposrednom poraću.

Knjiga Krvava prostranstva se bavi prostorom između Crnog i Baltičkog mora – Ukrajinom, Zapadnom Rusijom, Bjelorusijom, baltičkim državama i Istočnom Poljskom, od Poznanja na zapadu do Smolenska na istoku – u periodu od kraja Prvog (naročito od 1933. godine) do kraja Drugog svjetskog rata i u njegovom neposrednom poraću

U tom periodu i na tom prostoru je, mimo vojnika stradalih u bitkama, stradalo oko sedamnaest miliona civila, od čega ih je četrnaest miliona bilo ubijeno. Dvije trećine (10,400,000) su žrtve nacizma a trećina (3,700,000) sovjetskog totalitarizma.

Snyder nabraja šest velikih talasa ubijanja u zadatom vremenu i prostoru:

1.Staljinovu kolektivizaciju koja je izazvala glad, u kojoj je stradalo oko pet miliona ljudi, većinom u Ukrajini, gde je za ovu pošast razvijena i posebna riječ – ”golodomor”;

2.Staljinov Veliki teror u kome je ubijeno oko sedam stotina hiljada ljudi, od čega nešto manje od polovine u zapadnim krajevima SSSR;

3.ubistvo oko dvije stotine hiljada ljudi u nacističkoj invaziji Poljske u koju se uključio i SSSR;

4.njemačku protivpartizansku borbu i odmazde koje su koštale oko sedam stotina hiljada ljudi;

5.pomor glađu oko tri miliona ruskih ratnih zarobljenika i milion opkoljenih žitelja Lenjingrada;

6.Endlösung: na ovom prostoru, gde su se nalazili svi nemački logori smrti, ubijeno je oko pet i po miliona Jevreja od ukupno šest uništenih u holokaustu.

Piščeva ideja je bila da pokaže sličnosti i razlike dva totalitarna sistema – sovjetskog i nacističkog – i načine na koji su oni uticali jedan na drugi, te u ubijanju proizvodili jedan zločin za drugim.

U otkrivanju njihove međusobne zavisnosti leži i glavni kvalitet ove knjige, kao i u postignuću da se locira glavno stratište Evrope XX. vijeka, koje nije ni u sibirskom sistemu logora, niti u Mauthausenu ili u Dahau. Štaviše, Snyder u knjizi često naglašava da su zapadni saveznici oslobodili ”samo” nacističke koncentracione logore čiji užas – toliko publikovan u zapadnim medijima – nije ni približan užasu logora smrti (Helmno, Sobibor, Treblinka, Belžec…) ili stratišta poput Babij Jara koji su svi bili na ”krvavim prostranstvima” a koje je oslobodila Sovjetska armija.

Tu svoju komparativnu namjeru pisac pokazuje i obrazlaže u dva prva poglavlja Bloodlands: u Predgovoru: Evropa (str. IX-XXV zagrebačkog izdanja) i Uvodu: Hitler i Staljin (str. 1-23), čije su se ”utopije preklapale u Ukrajini”.[iii]

Mora se naglasiti da Snyder mnogo bolje poznaje sovjetsko vrijeme i sovjetski sistem od nacističkog. Kada govori o golodomoru i zločinima Staljinovog vremena, on s lakoćom prelazi na lične priče i izvještaje koji lede krv u žilama, što čini prva tri poglavlja (Sovjetske gladi, Klasni teror i Nacionalni teror)[iv] veoma često mučnim za čitanje ali i prosvetljujućim: planski izazvana glad u SSSR-u početkom tridesetih godina ni djelićem svog užasa nije još uvijek našla mjesta ni u našoj intelektualnoj ni u narodnoj svijesti a tri miliona njenih žrtava samo u Ukrajini, koja je bila tom glađu najteže pogođena, to sigurno zavrjeđuje.

Konačno, teško da se i današnja Ukrajina može uopšte razumjeti bez razumijevanja ove stravične traume kroz koju je prošao njen narod u Staljinovo vrijeme.

Poglavlje Evropa Molotova i Ribentropa (str. 135-175) je potencijalno bilo najzanimljivije, prikazujući direktan ali miran susret nacizma i sovjetske vlasti. No, kada se Snyder prihvati Hitlerovog vremena u narednih pet poglavlja,[v] vidi se da on često koristi opšta mjesta ili čak floskule, te da on ”nije našao neke nove dokumente koji bi mogli da bace svjetlo na do sada neobjašnjene probleme niti je otkrio neke previđene a važne istorijske događaje,” kako mu je to spočitao Christoph Dieckmann u svom prikazu Krvavih prostranstava za najznačajniji časopis koji se bavi proučavanjem holokausta, jerusalimski ”Yad Vashem Studies”.[vi]

Iz istog razloga Snyder nije mogao analizirati period od 1939. do 1941. godine, kada su SSSR i Treći Rajh sapostojali u miru sa zajedničkom granicom, gde su se mogli pokazati načini na koji će nacisti da uvide, iskoriste, naslede ili ignorišu nasljeđe staljinističkog terora, na način koji bi u potpunosti zadovoljio teorijske postulate s početka knjige.

Dieckmann kaže da takvi Snyderovi stavovi ”ponavljaju izvitoperene predstave javnog mnenja o Hitleru, koje ga istovremeno demonizuju i potcjenjuju,”[vii] i zaključuje da ”može biti da je Snyder toliko navikao na to da analizira Staljinovu tiraniju da gleda na Hitlera i nacističku Njemačku kroz istu prizmu”.[viii]

Kako god bilo, kada Dieckmann kritikuje Snydera da previše značaja pridaje uticaju ličnosti Staljina i Hitlera na masovne zločine i na zbivanja u SSSR-u i Trećem Rajhu uopšte, to se ne može opravdati: onaj ko je živio u totalitarnom sistemu itekako dobro zna koliko riječ vođe znači u svakoj pori svakodnevice.

Jednako tome, čini se da Snyder nije bio suviše familijaran ni s višedecenijskim istraživanjima oko toga ko je, gde i kada donio odluku o ”Konačnom rješenju”, tj. pokušaju potpunog uništenja evropskih Jevreja, a koje je istraživanje sumirano u knjizi Christophera Browninga i Jürgena Matthäusa Porijeklo Konačnog rješenja: evolucija nacističke jevrejske politike od septembra 1941. do marta 1942. godine,[ix] što bi ipak bilo za očekivanje, pogotovo što Snyder ovu knjigu navodi u svom obimnom popisu literature.

U tom periodu i na tom prostoru je, mimo vojnika stradalih u bitkama, stradalo oko sedamnaest miliona civila, od čega ih je četrnaest miliona bilo ubijeno. Dvije trećine (10,400,000) su žrtve nacizma a trećina (3,700,000) sovjetskog totalitarizma

Konačno, posljednji dio knjige (Etnička čišćenja, str. 365-394) bavi se poslijeratnom sudbinom naroda s ”krvavih prostranstava”, naročito poraženih koji su uglavnom preseljeni, ali i opet Snyderu bližom temom, Staljinovim progonom Jevreja pred kraj svog života (Staljinistički antisemitizam, str. 395-440).

Zaključak: ljudskost (str. 441-475) vrlo intrigantno reafirmiše neke od polaznih Snyderovih stavova, od kojih su neki koliko god bili jednostavni i očigledni ponekad i brutalni za ljude, pa i istoričare, koji rukuju uobičajenim predstavama: ”S važnom iznimkom njemačkih logora za sovjetske ratne zarobljenike,” kaže na primjer Snyder, ”ni Nijemci ni Sovjeti nisu ljude koncentrisali da bi ih ubili”[x]: to samo znači da su logori smrti i gubilišta bili primarno sredstvo za uništenje, dok su koncentracioni logori samo u manjem broju slučajeva – osim na kraju rata, što Snyder ne navodi – imali i ulogu ubijanja.

Uza sve slične zamjerke, izgledalo je da je Dieckmannovim načelno pozitivnim prikazom Snyder dobio potvrdu najzahtjevnijeg dijela naučne zajednice koji se bavi stradanjem u XX. vijeku, naime one koja se bavi holokaustom, sve dok se 2012. godine nije pojavio pomenuti prikaz prof. dr. Dana Michmana, inače tada već šefa Međunarodnog instituta za proučavanje holokausta u Yad Vashemu u Jerusalimu nakon smrti Davida Bankiera.

Michmanova hirurški precizna kritika Bloodlands, inače ”knjige koja podstiče na razmišljanje” i koja je ”suštinski doprinos javnom prepoznavanju […] brojnih masovnih ubijanja koja su se zbila na istočnoevropskom tlu,”[xi] usredsređuje se na sam pojam ”krvava prostranstva”.

Michman, naime, tvrdi da je taj pojam nadrastao puki naziv knjige i da ga je Snyder pretvorio u koncept; da parafraziramo, “bloodlands” postaju biće za sebe koje prosto privlači krv i smrt: ”Nijemci su iz drugih područja dovodili Jevreje na krvava prostranstva da bi ih ubili,” veli Snyder u Predgovoru: Evropa.[xii] ”Drugim riječima,” kaže Michman, ”krvava prostranstva su koncept koji povezuje teritoriju i vrijeme u događaj od istorijske važnosti.”[xiii]

Michman se dakako ne slaže s takvom konceptualizacijom, čije porijeklo on vidi u ”(rapidnom) razvoju proučavanja genocida u protekla dva ili tri desetljeća”[xiv] koji je rezultirao uključivanjem u koncept genocida ”još šire lepeze masovnih ubijanja od antike do danas”[xv] ali je istoričarima stvorio problem kako da iz kauzalnosti, kontekstualnih aspekata i detalja različitih slučajeva izvuku zajedničke denominatore i izvrše generalizaciju; to dovodi do pojednostavljivanja i sužavanja kriterijuma genocida na ponekad jednu jedinu zajedničku osobinu različitih slučajeva.

Tako je, po Michmanovom mišljenju, da bi što više približio nacističke i sovjetske zločine Snyder uveo pojam ”krvavih prostranstava” i sveo ih na jedan jedini kriterijum za genocid. Pojednostavljeno rečeno, svako masovno ubijanje koje se od 1933. godine desilo na području između Crnog i Baltičkog mora je isto; ono je jednostavno genocid, koji je endemski za tu teritoriju.

Michman će zaključiti riječima da njega Snyderova knjiga ”nije uvjerila da je postojala teritorija krvavih prostranstava koja bi mogla da posluži kao istorijsko objašnjenje za masakr, posebno ne za holokaust.”[xvi] Prije toga, on će objasniti da je holokaust mnogo šira zamisao i poduhvat, koji se nikako ne može svesti samo na ubistvo ili na međusobni uticaj Staljina i Hitlera. Pogotovo se ne može ključni uticaj svesti na teritoriju: nacisti su ubijali i u Srbiji, veli Michman.

Holokaust, zaključuje on, nije podstaknut niti uticajem Staljina ni nekim jezivom bićem ”krvavih prostranstava”: holokaust je bio borba protiv Jevreja koja je trebalo da se završi potpunom anihilacijom ne samo Jevreja nego i jevrejske kulture i sjećanja na Jevreje.

On je za naciste bio religiozni, iskupiteljski poduhvat, i to ”ne samo za Njemačku – on je imao cilj da iskupi sav svijet.”[xvii]

Michman nije slučajno spomenuo Srbiju, pošto se nekoliko puta na primjeru Jugoslavije pokazuju Snyderovi nedostaci. U poglavlju Konačno rješenje on veli da je ”njemački komandant u Srbiji naredio je da samo Jevreji i Romi budu likvidirani za osvetu za Nijemce koji poginu u protivpartizanskim akcijama – i to po stotinu za jednog.”[xviii]

To je naravno daleko od istine i nagnalo je, inače izvrsnog, prevodioca Vuka Perišića da ovu pogrešku Snydera ispravi u fusnoti.

U završnom pak poglavlju, Ljudskost, Snyder nije odolio a da se ne osvrne i na jugoslovenske ratove iz devedesetih godina i da ustvrdi da su ti ratovi započeli, ”između ostalog, i zato što su Srbi vjerovali da je broj njihovih sunarodnjaka ubijenih u Drugom svjetskom ratu bio daleko veći od stvarnog broja srpskih žrtava.”[xix] Ovakvih problematičnih opaski na marginama knjige ima još, kao što je npr. tvrdnja da je ”Tito preuzeo vlast bez sovjetske pomoći”.[xx]

Ovakva sklonost konceptima, floskulama i površnosti na poljima na kojima nije stručan, upućuje na Snyderovu sličnost upravo sa silnom literaturom napisanom o Jugoslaviji i Balkanu tokom devedesetih godina, u kojoj je jedan od najpoznatijih razvijenih koncepata bio onaj o ”drevnim mržnjama” (“ancient hatreds”) koji je Robert Kaplan izveo iz Andrićeve pripovjetke Pismo iz 1920. i razvio ga u svojoj knjizi Balkanski duhovi,[xxi] koja je navodno uticala na predsjednika Clintona da dugo oklijeva prije nego što se odlučio na intervenciju u Bosni i Hercegovini.

Upravo na tu sličnost misli Michman kada na prvoj stranici svog prikaza kaže da je za masovnu popularnost Snyderove knjige zaslužan ne samo njen kvalitet, nego i ”međunarodna – a posebno evropska – konstelacija, koja je poslužila kao plodno tlo”;[xxii] Snyderova knjiga se jeste pojavila – kao i Kaplanova – u pravo vrijeme da bude čitana kao priručnik za razumijevanje ukrajinske krize, ali ta analogija Ukrajini ne predviđa svijetlu budućnost.

Kako god bilo, posebnu vrijednost Snyderove knjige čini to što je razotkrio određene predrasude i ogolio ih statistikom koja otkriva enormnost zločina izvršenog na Jevrejima. ”Svakoga dana,” na primjer kaže Snyder, ”u drugoj polovini 1941. godine Nijemci su streljali više Jevreja nego što ih je ubijeno u pogromima tokom čitave istorije Ruskog Carstva.”[xxiii]

U zaključku, unatoč nekim oštrim kritikama Dana Michmana i drugih stručnjaka, od kojih su mnoge veoma opravdane, moramo istaći da se zaista ne može prenebregnuti činjenica da se najveće krvoproliće u istoriji čovječanstva dešavalo in continuum na istom prostoru. Štaviše, možda smo u Snyderovoj knjizi očekivali više o preklapanju zločina, zločinaca i žrtvi: da li je žrtva iz prvog progona postajala zločinac u drugom? Da li je neko bio proganjan u dva ili više slučajeva? Da li su nacisti koristili infrastrukturu ili psihološki model razvijen od svojih sovjetskih prethodnika? Snyder se tih tema samo dotiče.

Snyder u knjizi često naglašava da su zapadni saveznici oslobodili ”samo” nacističke koncentracione logore čiji užas – toliko publikovan u zapadnim medijima – nije ni približan užasu logora smrti (Helmno, Sobibor, Treblinka, Belžec…) ili stratišta poput Babij Jara koji su svi bili na ”krvavim prostranstvima” a koje je oslobodila Sovjetska armija

Mi se možemo složiti sa zaključkom Christopha Dieckmanna: ”Snyder ne preferira jednu grupu žrtava na račun druge. […] Pisati njihovu istoriju na najsadržajniji mogući način, bivajući svjestan mnogostrukih uzročnosti i koristeći veoma pažljivo konzervativne procjene [broja žrtava] kao što to tokom cijele knjige čini Snyder, omogućava mnoge nove uvide, sličnosti i razlike.”[xxiv]

No, čini se da bi slika bila realnija da su u njoj i ratna zbivanja od Prvog svjetskog rata: koliko je brutalnost, recimo, Galicijskog fronta uticala na razvoj zločina poslije rata? Koliko je široki ratni zamah na ”krvavim prostranstvima” uslovio ubijanje?

Mi to kod Snydera dobijamo tek u naznakama i u tom pogledu on jeste unekoliko opterećen proučavanjem genocida kao posebne teme, kao što je to primjetio Michman; a sve to je moglo učiniti ovu knjigu bogatijom – iako vjerovatno i dvotomnom.

Iako su na sličan način na važnost Ukrajine u Drugom svjetskom ratu i istoriji zločina ukazali i znameniti istoričar Omer Bartov,[xxv] te nedavno preminuli Alexander Prusin[xxvi] – koji je napisao i odličnu knjigu o okupiranoj Srbiji[xxvii] – Snyderova knjiga je ta koja, između ostalog, vraća holokaust u okvire proučavanja Drugog svjetskog rata, što je velika tema nauke o holokaustu i što je bila velika briga njenog počivšeg doajena, Raula Hilberga.

Iako je to donijelo novu dozu kritika Snyderovoj knjizi – teško da bi ko mogao da se složi s njegovom tezom da su Nijemci 1941. godine pod Moskvom mislili da su izgubili rat, npr. – povratak kontekstu Drugog svjetskog rata možda će se jednog dana vidjeti kao najznačajniji aspekat Krvavih prostranstava.[xxviii]

 

[i] Dan Michman, “Bloodlands and the Holocaust: Some Reflections on Terminology, Conceptualization and their Consequences”; u ”Journal of Modern European History”, Vol. 10, No. 4 (2012), str. 440-445.

[ii] O uticaju Snyderove knjige kao i rasprave koju je ona podstakla dovoljno govori broj prikaza – čak četiri, svi iz pera značajnih istoričara – koje je Max Bergholz unio u literature svoje važne knjige o Kulen Vakufu u prvoj godini Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji, Violence as a Generative Force: Identity, Nationalism, and Memory in a Balkan Community (Ithaca, NY: Cornell University Press, 2016).

[iii] Timothy Snyder, Krvava prostranstva: Europa između Hitlera i Staljina. Zagreb: Fraktura, 2018, str. 22.

[iv] Strane 25-66, 67-99, odnosno 101-134.

[v] Naime, Ekonomija apokalipse (str. 177-214), Konačno rješenje (215-259), Holokaust i osveta (261-292), Nacističke tvornice smrti (293-321) i Otpor i zgarište (323-363).

[vi] Christoph Dieckmann, “The Geography and Memory of 14,000,000 Murders”; u ”Yad Vashem Studies”, Vol. 39 2 (2011), str. 217.

[vii] Ibid., str. 220.

[viii] Ibid., str. 227.

[ix] Christopher Browning with Jürgen Matthäus, The Origins of Final Solution: The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1941-March 1942. Lincoln: University of Nebraska Press, 2004.

[x] Timothy Snyder, Krvava prostranstva: Europa između Hitlera i Staljina; оp. cit., стр. 443.

[xi] Dan Michman, “Bloodlands and the Holocaust: Some Reflections on Terminology, Conceptualization and their Consequences”, op. cit., str. 440.

[xii] Timothy Snyder, Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin. New York: Basic Books, 2011, str. VIII.

[xiii] Dan Michman, “Bloodlands and the Holocaust: Some Reflections on Terminology, Conceptualization and their Consequences”, op. cit., str. 442.

[xiv] Ibid., стр. 441.

[xv] Ibid.

[xvi] Ibid., str. 445.

[xvii] Ibid., str. 444.

[xviii] Timothy Snyder, Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin; op. cit., str. 217.

[xix] Timothy Snyder, Krvava prostranstva: Europa između Hitlera i Staljina; op. cit., str. 473.

[xx] Ibid., str. 412.

[xxi] Robert D. Kaplan, Balkan Ghosts. A Journey Through History. New York: St. Martin’s Press, 1993.

[xxii] Dan Michman, “Bloodlands and the Holocaust: Some Reflections on Terminology, Conceptualization and their Consequences”; op. cit., str. 440.

[xxiii] Timothy Snyder, Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin; op. cit., str. 227.

[xxiv] Christoph Dieckmann, “The Geography and Memory of 14,000,000 Murders”; op. cit., str. 217.

[xxv] Omer Bartov, “Eastern Europe as the Site of Genocide”; u “The Journal of Modern History”, Vol. 80 (September 2008), str. 557-593.

[xxvi] Alexander Prusin, The Lands Between: Conflict in the East European Borderlands, 1870-1992. Oxford & New York: Oxford University Press, 2010.

[xxvii] Alexander Prusin, Serbia under the Swastika: A World War II Occupation. Champaign: University of Illinois Press, 2017.

 

UKOLIKO VAM SE TEKST DOPADA I VOLITE NEZAVISNO I KVALITETNO NOVINARSTVO, VI MOŽETE PODRŽATI AUTOGRAF PA I NAJMANJOM MOGUĆOM UPLATOM NA NAŠ RAČUN, POZIVOM NA BROJ 060 800 333 ILI SLANJEM SMS PORUKE NA 647647 UZ KLJUČNU RIJEČ DEMOS. HVALA! ZA VIŠE INFORMACIJA KLIKNITE OVDJE.

    •  Odbrana i posljednji dani: od Odbrane dva ethosa
    •  Pavelić je podigao desnicu i uzviknuo ''Slava Ukrajini!''
    •  Stradanje u Jugoslaviji se više istražuje van našeg prostora
    •  Rađanje muzike iz duha holokausta?
    •  Herojska misija – nekad i sad
    •  Stručnjaci za holokaust slabo poznaju Pravoslavne crkve
    •  Zašto su visoke avangarde pop-kulture slijepe za holokaust
    •  Predvodi li Izrael još uvijek istraživanje holokausta?

> Svi tekstovi ovog autora