Poricanje i revizija istorije

Danas ću govoriti o fenomenu ubrzane revizije istorije 20. veka, koja se dešava od pada Berlinskog zida do danas, a koji je povezan i sa poricanjem zločina koji se dešavaju u recentnoj prošlosti. Istorija kao nauka se našla u paradoksu dvostruke igre.

Sa jedne strane, identifikujemo svesno uništavanje velikih moralnih pitanja istorije, što rezultira intelektualnom ništavnošću samog istoričara, koji više nije sposoban da misli ne samo društvo, nego ni svoju nauku. Sa druge strane, nova čitanja istorije koju predvodi borbena grupa istoričara zelotskog tipa, svela je istoriju na nihilističku kategoriju u kojoj se sve što se dogodilo nije dogodilo.

Sve što smo znali, ne znamo više.

Rezultat toga su već generacije dece, koje u školskom uzrastu bivaju trovane predmetom koji se zove istorija. Školski udžbenici i razne knjige o istoriji učinili su sve da se ozakone iracionalne akcije, mržnja, osveta, nasilje, sila i osećanje superiornosti u odnosu na prošlost.

Agnes Heler u svojoj knjizi Teorija istorije tvrdi da možemo potvrditi prosvetiteljsku tezu 19. veka da religija truje ljudski razum ali, ovoga puta u 20. veku, tako što ćemo za isti zločin optužiti istoriju.

Svaki istoričar može dati istinit izveštaj o onome što se dogodilo u prošlosti. Mi istoričari treba da vršimo svoju dužnost i naša se volja treba da univerzalizuje kao dobra volja Čoveka. Svako, uostalom, može da živi prema etičkim i moralnim uzusima onog što treba da bude i šta treba da čini

U odmotavanju tog klupka unazad, moramo doći do trenutka kada su napisane istorijske knjige postale tabula rasa ili kada su na drastičnim primerima istorijska iskustva prošlog veka ušla u manipulativni proces revizije. Odmah je u toj rekonstrukciji vidljiv jedan fenomen, a to je da su sve reinterpretacije nacionalno-politički upotrebljiva kategorija i da, po pravilu, prate političke procese na evropskom kontinentu, sa SAD u pozadini. Drugim rečima, bez eufemizama, one su ideološke.

Sve je počelo, vrlo otvoreno, oko revizije razloga za Drugi svetski rat. Ili tačnije, pokušaja relativizacije nemačkog nacizma kao posebnog fenomena u odnosu na totalitarizme 20. veka. Pad Berlinskog zida, uz svu propratnu euforiju, nije započeo konačnu obnovu Evrope od stoleća Zlih. On je upotrebljen da se revidiraju ne samo granice država, nego i sama istorija.

Ernest Nolte, nemački istoričar, izneo je tvrdnju da su fašizam i nacizam ”istorijska reakcija“ na rusku revoluciju 1917. godine, odnosno ruski komunizam-boljševizam, iz čega proizlazi da je Gulag prethodio Aušvicu. Na tu tezu reagovao je francuski istoričar Fransoa Fire sa komentarom da se radi o tipičnom primeru istorijskog revizionizma, koji umanjuje odgovornost nemačkog fašizma.

Pogotovo kada je u pitanju Nolteova teza da u fašizmu ima ”racionalnog jezgra“ što je, kako je primetio Fire, teško primenjivo na ”konačno rešenje jevrejskog pitanja“. Može se reći da ima sličnosti u totalitarnom modelu koji projektuje ”više ciljeve“, ali tu prosta analogija prestaje.

Istorijski fenomeni ne mogu da se izjednačavaju na način gubitka svake individualizacije istorije, koja je tekovina pojedinih naroda i država. Pored globalne unifikacije ide se i u redukciju, svođenje na potrošnju i materijalno blagostanje kao konačni smisao ljudskog postojanja. Dvadeseti vek, iz tih razloga, može se zaokružiti Fireovom tezom da je istorija postala moćna, svemoćna. Ona suvereno vlada i mi smo ”konačno izgubili iluziju da vladamo njome“.

Sa jedne strane, identifikujemo svesno uništavanje velikih moralnih pitanja istorije, što rezultira intelektualnom ništavnošću samog istoričara, koji više nije sposoban da misli ne samo društvo, nego ni svoju nauku. Sa druge strane, nova čitanja istorije koju predvodi borbena grupa istoričara zelotskog tipa, svela je istoriju na nihilističku kategoriju u kojoj se sve što se dogodilo nije dogodilo. Sve što smo znali, ne znamo više

Za razliku od Noltea, jedan drugi nemački istoričar ustalasao je 60-ih godina 20. veka polje polemika među istoričarima i nemačkom javnošću, ali na potpuno različitim premisama. Bio je to Fric Fišer koji je tražio kontinuitet u stremljenjima nemačke politike od 19. do 20. veka. Njegova knjiga Savez elita, o kontinuitetu struktura moći u Nemačkoj od 1871-1945, prati savez vladara, političara, vojne vrhove, industrijalce, bankare, veleposednike, univerzitetske profesore, intelektualce kao učesnike i saučesnike u kreiranju ratoborne politike, dalekosežnih ratnih ciljeva i antidemokratskih težnji.

Fišer je tvrdio da je do postavljanja ciljeva u pravcu istočne Evrope, da bi se stvorila istočna imperija Rajha, došlo još u doba nemačkog carstva. To je odvelo Nemačku u Prvi svetski rat, latentno ostalo prisutno u interregnumu Vajmarske republike, doživelo uspon u Trećem Rajhu i kreiralo Drugi svetski rat. Detabuizirajući nemačku istoriju, Fišer jasno pokazuje sva prikrivanja i manipulacije koje su imale za cilj da takav kontinuitet, koji je rezultat istorijskog saveza nemačkih elita, učine nesaznatnim.

U toj istorijskoj igri skrivanja pravih ciljeva, koja je oživljena i danas, Gavrilo Princip je izazvao Prvi svetski rat, odnosno Srbija kao nalogodavac. Istina je, s druge strane jednostavna: Nemačkoj je trebalo da saveznička Austro-Ugarska monarhija prva stupi u rat, napadne Srbiju pa da se otvori put prema Rusiji, koju je smatrala da može da pobedi, jednako kao i Francusku. Kao što je nemačka propaganda onda tvrdila da ju je opasnost od Rusije naterala da ratuje, tako smo danas, u novoj političkoj propagandi hladnoratovskog tipa, mogli da čujemo pojedine zapadne istoričare kako vaskrsavaju tezu nemačke nevinosti za Prvi svetski rat.

Danas smo došli u situaciju da u civilizaciji, koju s pravom možemo da nazovemo civilizacijom Uma, počinjemo da tonemo u istorijskim somnambulijama. Gotovo da nema činjenice koju ne znamo o oba svetska rata u Evropi, pa ipak se taj saznajni fenomen tajanstveno udaljio i ponuđeni odgovori gube svaku uverljivost.

Za to su odgovorni istoričari revizionisti i cenzura istine. Tome treba pridodati još jednu pojavu koja, ukratko, glasi – šta bi bilo da je bilo, ili: bila je greška što se to uopšte dogodilo.

Kod srpskih istoričara revizionista omiljena je tema 27. mart, odnosno velike demonstracije u Beogradu i ostalim jugoslovenskim gradovima povodom potpisivanja Trojnog pakta sa Hitlerom. Po njihovom mišljenju, to je bila velika greška koja je koštala Srbiju rata sa Nemačkom, velikih žrtava i razaranja. Dakle, jednostavno rečeno, antifašizam građana Beograda i tadašnje Jugoslavije bio je pogrešan.

Tako smo došli, u poslednjoj aberaciji, do istoričara koji veruju u svoje pravo da učestvuju u prošlosti igrajući se u vremenskoj mašini sa ljudima drugog vremena na način superiornih arbitara.

Ernest Nolte, nemački istoričar, izneo je tvrdnju da su fašizam i nacizam ”istorijska reakcija“ na rusku revoluciju 1917. godine, odnosno ruski komunizam-boljševizam, iz čega proizlazi da je Gulag prethodio Aušvicu. Na tu tezu reagovao je francuski istoričar Fransoa Fire sa komentarom da se radi o tipičnom primeru istorijskog revizionizma, koji umanjuje odgovornost nemačkog fašizma

Bilo bi najlakše da takvu istoriju i takve istoričare proglasimo paranaučnicima i njihove tvorevine paraistorijskim ili, u maniru Karla Popera, bedom istoricizma. To ih, međutim, neće savladati jer imamo još jednog neprijatelja civilizacije Uma. On nije varvarski, kako to kaže Edgar Morin, u starom značenju tog pojma.

Neprijatelj nema neke posebnosti koja ga čini osobenim; one se nalaze u homogenizaciji koja poput buldožera razara mnogostruke kulture i političke posebnosti. Neprijatelj nije etnički, nego hegemonistički. On pokazuje svoje lice u sprezi hegemonizma, homogenizacije i totalitarizma. Opisujući isto rastuće osećanje tjeskobe, za razliku od Morina, Fire je to definisao kao da smo prvi put zatvoreni ”u jedan jedinstveni horizont istorije“, gde svet kreće ka uniformnosti u kojoj se gubi ljudska ličnost.

Zaista, kakav je to jedinstveni horizont istorije u kojoj se suočavamo sa istorijskim čudovištima i gledamo kako bivaju rehabilitovani i slavljeni. Što reći za Dražu Mihailovića koji je rehabilitovan ne zato što nije kriv, već zbog proceduralnih pitanja njegovog sudskog procesa pre 70 godina.

Što reći za Blajburg u kojem su žrtve postali krvnici. Kolone ustaša, četnika, slovenačkih domobrana i njima pridruženih civila koji su svi završili svoj krvavi performans na tlu bivše Jugoslavije, u svom životu i u svojoj smrti. A što reći o mestima gde su samo žrtve? Jasenovac, Staro sajmište, Banjica i mnogi drugi. Tu dolaze nevoljno političari, crkveni velikodostojnici… Eto, reda radi. Jedan islamski velikodostojnik je u Blajburgu rekao da je iz tog istorijskog događaja nastala Srebrenica. Nije obratno.

Na kraju, istoričar mora da se zapita, kakav je to mehanizam koji povezuje zločin, reviziju i prikrivanje?

Razumljivo je da neće svaki istoričar na sebe preuzeti patnje čovečanstva, ali mora da se ustukne pred bezdanom mrtvih, egzekutiranih na način koji izmiče našem shvatanju vrednosti i smisla našeg postojanja. Kako su sve te žrtve u praksi ove monstruozne revizije prošlosti postale krive?

Alber Kami je u svom Pobunjenom čoveku napisao da ”propaganda i tortura sa zločincem spaja ljude u prisilno saučesništvo. Onaj koji ih ubija ili stavlja na torturu vidi samo jednu senu u svojoj pobedi: ne može se osećati nevin. Potrebno je stoga da stvori krivicu u same žrtve. Kad ideja nevinosti nestane čak u nevinog, vrednost moći konačno vlada nad jednim očajnim svetom“.

Danas smo došli u situaciju da u civilizaciji, koju s pravom možemo da nazovemo civilizacijom Uma, počinjemo da tonemo u istorijskim somnambulijama. Gotovo da nema činjenice koju ne znamo o oba svetska rata u Evropi, pa ipak se taj saznajni fenomen tajanstveno udaljio i ponuđeni odgovori gube svaku uverljivost. Za to su odgovorni istoričari revizionisti i cenzura istine. Tome treba pridodati još jednu pojavu koja, ukratko, glasi – šta bi bilo da je bilo, ili: bila je greška što se to uopšte dogodilo

Ali to se, po Kamiju, dešava samo u svetu bez usmerenja. A to je napisao pre pola veka, posle Drugog svetskog rata. Kako je to danas ponovo moguće? Kako je moguća Srebrenica? Kako je moguće udruženo ništenje zločina iz 20. veka? Kako je moguće prisilno saučesništvo?

Svaki istoričar može dati istinit izveštaj o onome što se dogodilo u prošlosti. Mi istoričari treba da vršimo svoju dužnost i naša se volja treba da univerzalizuje kao dobra volja Čoveka. Svako, uostalom, može da živi prema etičkim i moralnim uzusima onog što treba da bude i šta treba da čini. “Mi smo“, kako to kaže Agnes Heler, ”ograničeni na zajedništvo sa smrtnima sa kojima delimo život. Bunar naše prošlosti zaista je dubok, naša odgovornost zaista je ogromna. Postoji jedna želja koju ne mogu poništiti druge želje: to je da učestvujemo u odgovornosti našeg zajedništva. Možemo živeti poštenim životom. Zašto da ne pokušamo.“

To je poslednja rečenica Teorije istorije, ali to mora biti i poslednja rečenica ne samo za istoričara, nego i za svakog čoveka, jer suštinski utemeljuje smisao našeg istorijskog postojanja.

Predavanje održano u Školi znanja: Srebrenica mapiranje genocida i post-genocidno društvo, 28. maja 2015. u Sarajevu.

(Prenosimo s portala Peščanik).

> Svi tekstovi ovog autora